قسمت اول

دکتر بهناز امين زاده گوهر ريزی

عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران

علی رغم بهره گیری از سبک ها، تکنیک ها و مصالح متفاوت در ساخت مساجد در ممالک مختلف اسلامی، حیاط مرکزی یا صحن یکی از عوامل وحدت دهنده به معماری مساجد در طول تاریخ بوده است. این عامل در شکل گیری مساجد دوران اولیه ی اسلام نیز نقش مهمی داشته است. حیاط مرکزی گر چه در فرهنگ معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است، ولی در ارتباط با جهان بینی اسلام معانی جدیدی یافت و عامل مهمی در بیان معماری درونگرا که خصیصه ی ویژه ی معماری اسلامی است، شد.

با این حال اهمیت چنین فضایی آن طور که باید مورد شناسایی و تحقیق قرار نگرفته است. فقدان تحقیقات و مدارک در مورد صحن مساجد هم در زمینه ی ادبیات مربوط به معماری مساجد مطرح است (بیشترین تحقیقات و بررسی ها در ارتباط با ویژگی های بنا، شیوه های ساخت و تزیینات مربوط به آن در دسترس است) و هم در مقوله کاربردی و معانی نمادین و معنوی این کمبود وجود دارد. به همین دلیل و سایر ادله ی مبتلا به جوامع امروزی مثل بهره وری حداکثر از زمین، ایجاد دسترسی سریع از معبر به شبستان مسجد و عدم شناسایی اهمیت و معنای حیاط مسجد، در طرح های جدید، مساجد غالباً استفاده از صحن محدود گردیده است.

این مقاله در شناسایی هر چه بیشتر فضای حیاط مساجد ابعاد کیفی و اهمیت عملکردی آن به بررسی الگوهای اولیه و تحول حیاط مساجد و نیز کیفیات فضایی آن از قبیل تطابق فرم با عملکرد و تشابهات صحن مساجد با باغ های اسلامی می پردازد.

قسمت پنچم

ج) تزييناتی مجازند که حدود الهی را نقض نمی کنند.

مطابق با آنچه که از قرآن کریم بر می آید نفس تزیینات در مسجد حرام نیست بلکه آنچه در این زمینه از آن نهی شده است همانا شکستن قانون خدا و حدود معقولی است که برای هر مسئله منجمله امر تزیینات در مسجد در نظر گرفته شده است. در زبان قرآن کریم این نادیده گرفتن قانون و شکستن حدود الهی «اسراف» نام نهاده شده است. قرآن کریم و حدیق به عنوان دو منبع اصلی و سرچشمه ی تفکر توحیدی اسلام متفقاً اسراف را مترادف با ظلم و بی عدالتی (به معنی عدم تعادل گرفته اند. قرآن کریم می فرماید:

قل امر ربی بالقسط و اقیموا وجوهکم عند کل مسجد وادعوه مخلصین له الدین کما بداکم تعودن. فریقا هدی و فریقا حق علیهم الصلاله انهم التخدوا الشیاطین اولیا من دون الله یحسبون انهم مهتدون. یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلوا و اشربوا و لاتسرفوا انه لا یحب المسرفین قل من حرم زینه الله التی اخرج لعباده و الطیبات من الرزق قل هی للذین آمنوا فی الحیوه الدنیا خالصه یوم القیامه کذالم نفصل الایات لقوم یعلمون قل انما حرم بی الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغی بغیر الحق و ان تشرکوا بالله مالم ینزل به سلطاناً و ان تقولوا علی الله ما لا تعلمون.»

قسمت چهارم

تزيينات در مسجد

بورکهارت می گوید که هنر اسلامی به ویژه در آنجا که با مکان های عبادت حضرت حق مربوط می شود فضایی را می آفرینند که در آن عبادت حق آن چنان است که شایسته است انجام پذیرد. فضایی که بر رحمت فرشتگان گشوده و در مقابل وسوسه های تاریک شیطانی بسته است. (بوکهارت، هنر اسلامی ، زبان و بیان)

چنین فضایی در آن واحد به دو عملکرد که مکمل یکدیگرند پاسخ می گوید: نخست آن که زیبایی عبادت حق را جلوه گر می سازد و در همان زمان آن زیبایی را حفظ می کند در این رابطه آنچه که از اصول شریعت قابل استنتاج است به قرار زیر است:

الف) عظمت و جلال مسجد

حضرت امام خمینی در باب عظمت و جلال مکان های عبادت در کتاب کشف الاسرار خود آیه 33 سوره حج را سند بحث خویش قرار می دهد در این آیه کریمه مبارکه می خوانیم:

«و من یعظم شعائر الله فانها من تقوی القلوب» کسی که شعارهای خدا را (که زیر بنای آنها عبادت است) احترام کند از پرهیزکاری قلب اوست.

قسمت سوم

مسجد حضور حضرت حق

در تبيين مقام و منزلت روحاني مسجد به ذكر حديثي از صادق آل محمد بسنده مي كنيم چرا كه در خانه اگر كس است يك حرف بس است حضرتش مي فرمايند:

«چون به درب مسجد رسيدي بايد بداني كه بارگاه پادشاهي عظيم را قصد كرده اي كه بر بساطش به جز پاكيزگان قدم نمي گذارند، و به جز صديقان به كسي اجازه همنشيني با حضرتش داده نمي شود، پس در قدم نهادن بر بساط خدمت پادشاه بايد تو را هيبتي قرار گيرد زيرا خطر بزرگي تهديدت مي كند. (بر حذر باش كه سر مي شكند ديوارش). در بارگاهي وارد شدي كه صاحبش قادر مطلق است و هرچه بخواهد در مملكتش اجرا مي كند، يا به عدالت با تو رفتار مي كند و مناقشه در حساب مي فرمايد و مطالبه صدق و اخلاص كند پس از تو رخ بپوشد و عبادت تو را نپذيرد هرچند (از نظر كميت) آن عبادت فراوان باشد و اگر فضلش شامل حال تو گردد طاعت ناچيز و بي ارزش تو را قبول فرمايد و پاداش بزرگ مرحمت كند.

(پس بر درب او) و در حضور حضرتش ناتواني، غفلت، پشيماني و نيازمندي خويش را تصديق كند و اكنون كه به منظور پرستش و همنشيني با او به سوي حضرتش رو كرده اي رازهاي خويش را بر او عرضه دارد كه رازهاي پنهان و آشكاراي تمامي مخلوقات بر او پوشيده نيست.

بكوش تا در حضور او همچون نيازمندترين بندگان حضرتش باشي. وقلب خويش را از غفلت (از پرداختن به غير او)، و آنچه مانع ارتباط تو با خداي تو مي شود خالي ساز، زيرا او به جز پاكان و صديقان هرگز كسي را به حضور نمي پذيرد. پس به انتظار بمان و بنگر كه نام تو در كدامين فهرست هويدا مي شود. اگر كامت از شيريني همنشيني در خلوت و مناجات و هم صحبتي با حضرتش شيرين گشته و اگر از شراب مهر و رحمتش نوشيدي و از پاسخ (چون شكرش) بي خود گشته اي. پس بدان كه در خور بندگي حضرتش در آمده اي. پس به درون آي كه تو بار يافته اي و در پناه حفاظت او امان يافته اي. ولي اگر جز اينها برتو گذشت پس به درگاهش وقوف كن همچون مضطري كه چاره هايش به شكست رسيد، اميدش نااميد شده و زمان او به سرآمده است. اگر خداوند جل و علا در تقرب به او پناه خواستن در حضور حضرتش صداقتي را در قلب تو ببيند با چشم رحمت، شفقت و مهر بر تو بنگرد و به هر وسيله اي كه دوست بدارد راضي باشد تو رامساعدت كند زيرا او است و بخشندگي را نسبت به بندگان بيچاره اش دوست مي دارد، آنها كه در توسل به حضرتش خود را محتاج مي بينند، آن كساني كه براي به دست آوردن دل او و كسب رضايش از در خانه او وارد مي شوند.

قسمت دوم

در بيان ديگر جلوه هاي جمال معنوي در مسجد ميتوان گفت:

مسجد تنها خانه اي است كه مطابق با بيان قرآن كريم براي ناس است، يعني براي همه مردم، خواه سياه باشند و خواه سفيد، خواه سرخ و خواه زرد، خواه غني و خواه فقير، خواه زشت باشند و خواه زيبا؛ خواه عالم عابد باشند و خواه جاهل عاصي، خواه بنده مؤمن باشند و خواه عبد گنهكار، فرقي نمي كند. مسجد بروز «واعتصمو بحبل الله» است؛ در نماد چون دايره اي است كه همه اجزاء در آن مكاني واحد دارند، آن هم مكاني كاملا متصل به مكان يكديگر، به طوري كه هرگز در ميانشان فاصله اي نست. در كنار هم مي نيشنند، با هم يكي مي شوند. يعني وحدت مي يابند و ناس را با همه جهان شموليش تجسم مي بخشند.

مسجد خانه جماعت است و جماعت به گفته معصوم رحمت خداوندي است. دست خدا با جماعت است.

قسمت اول

به نام خداوندي كه جهان و هر آنچه در اوست از بخشندگي جهان شمولش در وجودند و مؤمنين خضرت خداونديش از لطف و مهرباني او بهره مند.

«جمال و زيبايي وسيله اي است براي وصول به كمال، مشروط بر آنكه معناي جمال را دريابيم و اجازه ندهيم تا زيبايي ما را از درك حقيقت باز دارد. (استاد علامه محمدتقي جعفري، هنر و زيبايي از ديدگاه اسلام، ص 92)

تا بداني كاسمانهاي سمي هست نقش مدركات آدمي

گر نبودي عكس آن سرو سرور پس نخواندي ايزدش دارالغرور

آنچه واضح است درك كننده هنر زيبايي و جمال مطرح شده درآن، انسان است و غير انسان در برابر جمال و زيبايي نهفته در آثار هنري بي تفاوت است. البته مراد از محوريت انسان در بحث هنر و زيبايي ها و از جمله بحث مربوط به ابعاد مختلف زيبايي و جمال در مسجد، بحث هنر براي انسان در زندگي هدفدار يا حيات معقول است، آن زندگاني كه كمال مطلوبش حضور يافتن در حضرت حق و مسير آن تا بي نهايت و در جهت كمال يافتن هر يك از ابعاد روحاني انسان است، و نه صرف انعكاس جهان عيني و زيبايي هاي ظاهري آن در ذهن انسان سطحي نگر.

در اين ديدگاه است كه هنرمند با جهان هستي ارتباط برقرار مي كند، نظم كمي و روابط هدفمند اجزاء و تأثيرات و تأثر متقابل آنها را با يكديگر در مي يابد، جهان هستي را در خود اثري با محتوي و هدفدار تلقي مي كند و چهره رياضي و شكل هدفمند آن را در دل جريانات منظم و يا نمايشي هندسي در كار هنري خود تمثيل مي كند (آيات قرآني مربوطه عبارتند از: 4 و 94 مريم. 28 جن، 12 يس، 29 نباء، و 21 حجر).

نقد: اساساً محراب تفوقی بر سایر مکان های مسجد رواق های ، شبستان ها و صحن ندارد و اصلاً از لحاظ کارکردی هیچ ریشه مشترکی با تصورات آقای پوپ پیدا نمی کند، زیرا در آیین های زردشتی و مسیحی به محراب به منزله ی آتش به عنوان عنصر پاک و پاک کننده و یا نزول نور الهی و محل کشیش به عنوان واسطه ی مردم و خدا نگریسته می شود اما باید دقت شود که در اسلام ما هیچ تاکیدی بر روی محلی به نام محراب نداریم و در واقع رفتن به عمق در ساخت محراب به دو علت است.

1) نشان دادن جهت قبله و 2) پیروی از صف نمازگزاران و جلو آمدگی صف در محل امام جماعت می تواند باشد و هیچ جنبه ی تقدس ندارد.

ج) تعيين مبانی معنوی در عناصر مسجد

فضا: معمار مسلمان، قافیه عروج را در تمامی ساختمان هایش مد نظر دارد. «او تلاش می کند از عالم خاک «عروج» نماید و به فضای برتر و پر معنا تر راه یابد و از تغییرات و دگرگونی های این جهانی آزاد گردد.

«این تصویر بهشت و جهان ماوراء در همه ی فضاها در معماری اسلامی چه در معابر چه در مساجد چه در خانه ها و همه جای دیگر دنبال می شود، تلاش او همواره این است که همه جا را به رنگ آن اندیشه ی اصلی مرکزی خویش در آورد و به یک فضای فقیر خاکی و ماورائی شبیه سازد. آن فضایی که او با آن انس ازلی داشته است، فضایی که مادی و خاطره ای از آن جهان است که انسان از آن هبوط کرده و همیشه تمامی اندیشه و تفکراتش در پی بازگشت به آن و رهایی از قفس این جهانی بوده است. فضایی کامل و متعالی و بی زمان.»

شکل: معمار ایرانی، در شکل کاری کرده است که اکنون پس از نگاه به آثارش شاهد تاویل و تفسیر های گوناگون از مستشرقان و دانشمندان مسلمان هستیم. گروهی شکل های انتزاعی را تنها از روی ناچاری و به عنوان حل مسئله از طریق حذف مسئله می انگارند. آنان معتقدند که معمار مسلمان با وجود علاقه به ایجاد تصاویر واقعگرایانه روی دیوارهای مقابل منظر به علت منع دینی برای تزیین به انتزاع روی آورده گروهی دیگر بدون قایل بودن هیچ استقلال هنری برای معمار مسلمان هنر اسلامی را تنها کلکسیونی از هنر رم، یونان، ایران و دیگر سرزمین ها می دانند.

گروهی نیز با غور در ژرفای این اشکال سطحی و با توجه به بستر فرهنگی سازنده ی معمار به اصولی عرفانی در ورای شکل ها دست یازیده اند.

«همه هستی از یک حقیقت مشخص اما ناپیدا به وجود آمده است و به همان نیز بر می گردد.» «انا لله و انا الیه راجعون» «در گنبد خانه یک دیدگاه رمزی قوی و پر اهمیت حضور دارد که بر پیوند بین زمین و آسمان و آنچه خاکی و زمینی است و آنچه ماورائی و آسمانی است تاکید دارد. رمز پر قدرت پیوند مربع به عنوان سمبل دین و دایره به عنوان رمز آسمان و سبب ساز این تعالی و تشریف است.»

«اشکال همیشه در خلوص و کمال غائی خود بوده است. و این کمال و خلوص و «بسامانی » اشکال است که به معماری ماهیتی غیر خاکی می بخشد و آن را به تصاویر دنیای مثالی نزدیک می سازد. اما معمار در عین تعالی در معماری از توجه به خصوصیات روانی انسانی نیز غافل نمی ماند.

ب) مبانی معنوی طراحی مسجد

1 – بررسی استدلالات در مورد هنر دینی : 3 نظریه در این زمینه می توان بر شمرد. دیدگاه اول از آن کسانی مثل بورکهارت، کربن واتینگهاوسن است که حتی در خانه کعبه جهانی از رمز و راز دیده اند. در دیدگاه دوم کسانی مثل گدار و کونل ، اسلام را مثل اعراب بادیه فاقد هر گونه مبانی زیبا شناسی می دانند. در هر دو نظریه رشحاتی از حقیقت موج می زند اما بعضی از اطلاعات و تحلیل های آنان اشتباه است.

طبق تحقیقات حقیر، کعبه بنایی از عهد ابراهیم خلیل (ع) بوده است اما در عهد جاهلیت این بنا بتخانه و ارتفاعش در حد کمی بیش از قامت یک انسان بود هر سال پارچه ای از طرف متمولین مکه روی کعبه نصب می شد، این پارچه مناسب پسند عرب بدوی دارای رنگ های تند و شاد بود هر سال بدون بر داشتن پارچه قبلی پارچه ای روی آن می انداختند. در زمان حضرت علی علیه السلام آن حضرت اجازه تغییر در نحوه تزیین کعبه را نداد. بعدها در زمان عباسیان آنان رنگ نمادین حکومت خود رنگ سیاه را بر سرای خدا آویختند. و این رسم تاکنون برای کعبه باقی مانده است که همین را کسانی چون بورکهارت دستمایه پرواز تخیلات خود ساخته اند. از سوی دیگر اسلام ناب با اسلام اموی و حکومت علی با امپراطوری دمشقی دنیاها تفاوت دارد و این از نگاه تیز بین دسته ی دوم فرو مانده است. واقعیت این است که معماری عصر اموی هر چند چشم و همچشمی ناشیانه ای با امپراطوری قیصر بود و سخت رومی می نمود، اما معماریی که طی قرون به تدریج در گوشه ی ممالک اسلامی نضج یافت بر خلاف نظر کسانی مثل گدار یا پوپ، محل تجلی دوباره ی شکوه امپراطوری مثلاًٌ ساسانی در ایران نبود زیرا اساس تفکر امپراطوری ساسانی با حکومت های هر چند ناخالص اسلامی اگر نگوییم متضاد لااقل متفاوت بود. این تفاوت در فلسفه ی ساخت کاملاً مشهود است. هنر مند مسلمان جز خدا همه چیز را فانی می بیند اما معماری پیش از اسلام سخت خود نما و خود پرست می نماید.

پس نظریه سوم را می توان چنین تدوین و تبیین کرد در آغاز اسلام پیامبر (ص) با توجه به فوریت لازم مسجدی بر پا کرد و لزوماً تمامی تصمیم گیری های شهر 5000 نفری مدینه النبی در همین مسجد رقم می خورد اما این مسجد مثل اولین چادر امدادی پس از زلزله است و با خانه تفاوت بسیار دارد. مساجد بعدی با ایجاد سازمان های شهری بعضی از کار کردهای اولیه را از دست دادند و به جای آن کارکردهای دیگری به آنها افزوده شد یا تقویت گردید.

مقدمه:

در سطور زیر مسجد از نگاه خاصی مورد بررسی قرار گرفته است. معمولاً در بررسی مساجد حتی افرادی مثل مرحوم گدار، تنها در مواد به کار رفته ساختمان آنها کنکاش کرده اند که البته خود قابل تحسین است و در مقابل عده ای مثل بوکهارت، معنویت را بی هیچ توجهی به ماده جوهر قرار داده و بقیه را عرضی می دانند.

در مقاله ی زیر نگارنده سعی کرده با توجه به قلّت اندوخته ی خویش نگاهی از منظر اسلام و اندیشه ی اسلامی به مساجد و مهمتر از آن به سازندگان آنها بیاندازد. بر همین اساس مقاله به قسمت های زیر تقسیم شده است.

الف) مبانی هنر دینی

ب) مبانی معنوی طراحی مساجد

ج) تعین مبانی معنوی در عناصر مسجد